مروری بر هنر مکتب تبریز به بهانه جهانی شدن هنر نگارگری - صندلی و تلفن

به گزارش صندلی و تلفن، در آنالیز فرایند شکل گیری مکتب هنری تبریز درمی یابیم که اساس این مکتب در اواخر سده هفتم هجری در دربار ایلخانان مغول و به ویژه در ربع رشیدی تبریز که خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی در این شهر بنیان گذاری کرد، پایه گذاری شد. در این دوره تبریز در پرتو پیشرفت همه جانبه آثار هنری، به عمده ترین مرکز هنرهای کتاب آرایی خاور نزدیک و میانه تبدیل شد و مراکز مختلف پراکنده در سرزمین های این منطقه را تحت تأثیر قرار داد.

بهترین نمونه از آثار کتاب آرایی مکتب تبریز دوره اول (ایلخانی) نسخه ای از شاهنامه موسوم به شاهنامه ابوسعیدی یا دموت است، این اثر حاصل کارگاه های هنری تبریز بوده و به رغم حضور بعضی عناصر غیربومی در نگاره های آن، اثری کاملاً ایرانی به شمار می آید و وجه تسمیه نام آن را مربوط به ترتیب یافتن این نسخه نفیس در دوران ایلخانی سلطان ابوسعید بهادرخان آخرین ایلخان قدرتمند مغولان در ایران دانسته اند و به احتمال زیاد، حامی آن وزیر باکیاست سلطان ابوسعید، خواجه غیاث الدین محمد همدانی (فرزند رشیدالدین فضل الله همدانی از وزرا و دانشمندان عظیم عصر ایلخانی و بنیان گذار ربع رشیدی) بوده که به تأسی از پدر نامدارش، محرک بسیاری از فعالیت های علمی و هنری در ربع رشیدی، در حوالی سال 730 هجری قمری در تبریز بود. شاهنامه ابوسعیدی یا دموت به عنوان شاخص ترین اثر کتاب آرایی هنر مکتب دوره اول تبریز و در واقع یکی از شاهکارهای این مکتب هنری محسوب می گردد.

آل جلایر به عنوان یکی از عظیم ترین و معروف ترین سلسله هایی که در دوره فترت بین سلطنت ایلخانان مغول و تیموریان در ایران حکومت نموده اند، بشمار می آیند. نام جلایری از این سبب به ایشان داده شده است که از ایل جلایر یکی از ایلات عظیم مغول بوده اند. سلطان احمد جلایری از سلاطین این سلسله از پشتیبانی هنرها دست نمی کشید و تأثیری قاطع در تحول نگارگری ایران داشت. مکتب نگارگری بغداد در دوره آل جلایر تمام تجاربی را که پیش تر مکتب تبریز ایلخانان و مکتب بغداد سده ششم هجری به دست آورده بودند، به ارث برد و با بهره گیری از تجارب نگارگری به نوآوری ها و دستاوردهای درخوری دست یافت. در این مکتب نگارگری بود که خط نستعلیق از برای بهره گیری هرچه زیباتر خوشنویسی برای کتب ادبی غنایی یا تغزلی از طریق میرعلی تبریزی اختراع شد.

در این مکتب بود که تحولی چشمگیر در ترکیب بندی نگاره ها به وقوع پیوست و رنگ بندی درخشانی در آن ها بکار رفت و برای نخستین بار در دیوان سلطان احمد جلایر برای القای مفاهیم عرفانی از تشعیر و حاشیه نگاری استفاده شد. این دیوان به خط میرعلی تبریزی (واضع خط نستعلیق) کتابت یافته است و یکی از شاهکارهای هنری نمایندگان مکتب تبریز در بغداد است.

در نتیجه فتح آذربایجان، فارس و عراق به دست تیمور (در قرن نهم هجری)، هنرمندان مکاتب تبریز و شیراز و بغداد ناگزیر به آسیای مرکزی و به ویژه سمرقند کوچانده شدند، سپس زمانی که هرات در پرتو فرهنگ دوستی تیموریان و دولتمردانی چون امیرعلی شیر نوایی به یک کانون هنری جذاب تبدیل شد، شماری از پرورش یافتگان مکتب هنری تبریز به آنجا روی آوردند و در شکل گیری مکتب هنرهای تصویری هرات تأثیر شاخص گذاشتند.

هنرمندان شناخته شده مکتب تبریز همچون جعفر تبریزی که از سرپرستان کتابخانه دربار هرات بود، پیرسید احمد، خواجه علی مصور، قوام الدین و غیاث الدین و ... در آفرینش آثار و تربیت شاگردان سهم اساسی داشتند. به عنوان مثال پیر سید احمد تبریزی یکی از مربیان کمال الدین بهزاد بوده است. مولانا جعفر تبریزی، خوشنویس مهاجرت نموده از تبریز به هرات نیز ضمن آنکه کتابت شاهنامه بایسنغری را به عهده داشته در کتابخانه بایسنغر میرزا چهل تن خوشنویس و دیگر هنرمندان پیوسته به ریاست و سرپرستی او به کار کتابت، مصوری، مذهبی، قطاعی، وصالی،و مجلدی و از این گونه هنرها مشغول بوده اند. از جمله آثار ساخته و پرداخته شده در زیر نظر و سرپرستی جعفر تبریزی، که برای خدمت در دربار بایسنغر میرزا به جعفر بایسنغری شهرت یافته نسخه شاهنامه معروف به شاهنامه بایسنغری است که کار کتابت آن را خود جعفر به انجام رسانده است. به اعتقاد صاحب نظران عرصه هنر کتاب آرایی، در تهیه شاهنامه بایسنغری دقیق ترین شرایط هنر کتابی رعایت شده و تذهیب، ترصیع، تشعیر، تصویر و تجلید آن، به بهترین وجه صورت گرفته است و آن را عالی ترین نمونه تفننی فن تزئین کتاب می توان دانست، این امر گواهی است بر تکامل هنر کتاب آرایی در هرات که خود بر پایه دستاوردهای گذشته هنر مکاتب تبریز و شیراز راسخ بوده است.

در سال 916 ﻫ .ق شاه اسماعیل صفوی با شکست دادن ازبکان در جنگ مرو، خراسان را به قلمرو صفوی منضم ساخت و به این ترتیب سنت های هنری مکتب هرات را به ارث برد. یکی از اولین اقدامات پادشاه صفوی در این زمان انتقال نگارگر چیره دست هراتی به تبریز، پایتخت صفویه بود. شاه اسماعیل در 27 جمادی الاولی 928 ﻫ .ق طی فرمانی کمال الدین بهزاد را به مقام کلانتری کتابخانه منصوب کرد. کتابخانه دربار کارگاهی هنری بود که در آن نقاشان، خطاطان، جلدسازان، صحافان و... مشغول کار بودند و محصول این کارگاه ها آثار نفیس و پرارزشی بود که برای سلاطین یا فرزندان آن ها تهیه می شد و در حقیقت بهزاد به ریاست هنرمندان دربار صفوی منصوب شده بود.

حضور بهزاد در تبریز به عنوان نقطه عطفی در تاریخ هنر نگارگری ایران محسوب می گردد. انتقال گروهی از هنرمندان مکتب هرات به تبریز و انتصاب برجسته ترین نماینده آن مکتب به سرپرستی کتابخانه دربار صفوی در انتقال دستاوردها و تجارب مکتب هرات و آمیزش آن ها با مکتب تبریز، به شکل گیری شیوه نوینی در هنر نقاشی انجامید که مرحله متکامل تری از مکتب هنرهای کتاب آرایی تبریز به شمار می رود، این مکتب که مهر و نشان بهزاد را بر خود دارد بر کارگاه های هنری دربارهای آن دوره از هند مغولی تا بخارای شیبانی و استانبول عثمانی اثر گذاشت و محصول این دوره از شکوفایی مکتب تبریز خلق آثاری چون شاهنامه تهماسبی، خمسه نظامی تهماسبی، دیوان حافظ سام میرزا و... را می توان نام برد.

اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی با هدف تبیین نقش مکتب تبریز در شکوفایی هنر کتاب آرایی و به ویژه نگارگری ایران در تدارک راه اندازی موزه هنر مکتب تبریز در یکی از شاخص ترین خانه های تاریخی ایران (خانه حریری تبریز) است و امید است با راه اندازی این موزه که انتظار می رود به یکی از پرمخاطب ترین مقاصد گردشگری این شهر تبدیل گردد، امکان مضاعفی برای پژوهش در حوزه نگارگری ایرانی در این موزه برای پژوهشگران داخلی و خارجی فراهم گردد.